1. Το σχολείο, χώρος επικοινωνίας και συναναστροφής
H πρώτη ευκαιρία για το παιδί να λειτουργήσει κοινωνικά σ’ ένα ευρύτερο περιβάλλον από αυτό της οικογένειας είναι το σχολείο. H επιτυχία του παιδιού στο σχολείο εξαρτάται από το αν έχει αυτοπεποίθηση και ενδιαφέρον, από το αν γνωρίζει τι είδους συμπεριφορά είναι αποδεκτή και πώς μπορεί να επιβάλλεται στην παρόρμηση του, ώστε να συμπεριφέρεται με κατάλληλο τρόπο. Επιπλέον, εξαρτάται από το αν μπορεί να κάνει υπομονή, να ακολουθεί οδηγίες και να στρέφεται στους δασκάλους του για βοήθεια, ενώ παράλληλα να μπορεί να εκφράζει τη γνώμη και τις ανάγκες του, όταν συναναστρέφεται με άλλα παιδιά.
Στους εφήβους υπάρχει η αντίληψη ότι ο εαυτός τους και οι απόψεις τους κινδυνεύουν από την παρέμβαση των ενηλίκων. Αυτό τους προκαλεί αγωνία και θυμό, τους κάνει να συγκρούονται συχνά με τους μεγάλους και να αναζητούν στηρίγματα ανάμεσα στους συνομήλικους τους.
Σχολείο και οικογένεια, ενώ αποτελούν δυο διαφορετικά συστήματα, συνθέτουν ταυτόχρονα ένα ενιαίο πλαίσιο ζωής για τα παιδιά. Οι δυο αυτοί κόσμοι είναι σημαντικό να βρίσκονται σε ανοιχτή γραμμή συνεννόησης και επικοινωνίας μεταξύ τους, να συνεργάζονται αποτελεσματικά, να αλληλοσυμπληρώνονται όπου χρειάζεται, για να μπορούν να ανταποκρίνονται σ’ όλες τις ανάγκες του παιδιού: γνωστικές, συναισθηματικές, πρακτικές. Οι σημερινές συνθήκες δημιουργούν την ανάγκη για έμπρακτη επικοινωνία και συνεργασία, καθώς η εκπαιδευτική διαδικασία χρειάζεται τη συνεισφορά εκπαιδευτικών, γονέων και παιδιών.
2. Οι απαιτήσεις του σχολείου
Συγχρόνως, η σχολική ζωή έχει απαιτήσεις επίδοσης στα μαθήματα. Οι περισσότεροι μαθητές που παρουσιάζουν μειωμένη κοινωνική προσαρμοστικότητα δεν τα πηγαίνουν καλά στο σχολείο. To μέγεθος του προβλήματος δεν είναι αμελητέο: καθώς περνούν τα χρόνια, τα παιδιά αυτά συχνά μένουν πίσω στα μαθήματα, αποθαρρύνονται όλο και περισσότερο, πικραίνονται, συμπεριφέρονται διασπαστικά, συντάσσονται με τους ταραξίες και τους άλλους κακούς μαθητές και γενικά, παρουσιάζουν βίαιη, επιθετική συμπεριφορά. Όμως, η σχολική αποτυχία δε σημαίνει απαραίτητα και αποτυχία στη ζωή. Πολλοί «κακοί μαθητές» κερδίζουν αξιοπρεπώς τα προς το ζην, κάνουν οικογένεια και γίνονται ευτυχισμένοι και επιτυχημένοι ενήλικες. Αντίθετα, ορισμένοι «καλοί μαθητές» καταλήγουν να έχουν δυστυχισμένη ζωή. Καλό είναι λοιπόν να αποφορτίσουμε τη σχολική αποτυχία και να μην την συνδέουμε απαραίτητα με τυχόν αποτυχία στη ζωή.
3. Μήπως το σχολείο έχει μείνει έξω από τη ζωή;
Τα τελευταία χρόνια το σχολείο φαίνεται να έχει μείνει μακριά από τα θέματα που απασχολούν τους εφήβους και αυτοί συχνά το κατηγορούν γι’ αυτό. Παράλληλα, παρατηρείται μια αυξανόμενη τάση βίας στα σχολεία, η οποία σχετίζεται με την αύξηση της βίας στην κοινωνία γενικότερα.
Ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές οι οποίες χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά και οικονομικά υποβαθμισμένες, παρατηρείται η τάση αναπαραγωγής (μίμησης) αντικοινωνικών προτύπων που υπάρχουν στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι η βία στο σχολικό χώρο είναι αποτέλεσμα όχι απλώς της απόρριψης, της αδιαφορίας και της έλλειψης επικοινωνίας ανάμεσα στους καθηγητές και στους μαθητές, αλλά και της ανίας που νιώθουν οι μαθητές στη διάρκεια της φοίτησης τους στο σχολείο. Αντίθετα, οι δημιουργικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα συνεργασίας και ομαδικής προσπάθειας μαθητών και καθηγητών περιορίζουν σημαντικά την εκδήλωση βίαιης, επιθετικής συμπεριφοράς από τους μαθητές.
To γενικό κλίμα που επικρατεί σ’ ένα σχολείο έχει αποδειχτεί ότι επηρεάζει πολύ την επίδοση, τα επιτεύγματα και τη συμπεριφορά των παιδιών. Οι μαθητές που χαρακτηρίζονται αβασάνιστα μερικές φορές ως ταραξίες συχνά νιώθουν παρείσακτοι και ανεπιθύμητοι στη σχολική κοινότητα, και για το λόγο αυτό αντιδρούν έντονα, βίαια και καταστροφικά. M’ αυτόν τον τρόπο ανταποδίδουν τα αισθήματα άρνησης και επιθετικότητας που αισθάνθηκαν ότι εισέπραξαν από το προσωπικό του σχολείου. H αίσθηση ότι οι διδάσκοντες υιοθετούν ιδιαίτερα αυστηρές τιμωρίες και στάσεις απέναντι τους αποτελεί βασικό παράγοντα, που κάνει τους εφήβους να αντιδρούν με οξύτητα και επιθετικότητα.
4. Σχολείο και γονείς
To σχολείο και η οικογένεια συνδέονται στενά με την ανάπτυξη και την εξέλιξη του παιδιού. Είναι θεσμοί διαφορετικοί που δεν αντικαθιστά ο ένας τον άλλο, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται, καθώς και οι δύο επιτελούν ένα κοινό έργο από διαφορετική θέση. Όταν ο γονιός και ο δάσκαλος καταφέρνουν να οριοθετούν τους ρόλους τους, επικοινωνούν πιο εύκολα μεταξύ τους και η επιτυχία του παιδιού στο σχολείο τους κάνει να χαίρονται. Όμως, πολλές φορές, δημιουργείται διάσταση μεταξύ γονέων και δασκάλων, που οφείλεται στη σύγχυση των ρόλων και στις συνέπειες που η σύγχυση αυτή προκαλεί.
Δημιουργείται λοιπόν η ανάγκη συνεχούς ενημέρωσης κι εκπαίδευσης των δύο αυτών συντελεστούν. To σχολείο μπορεί να λειτουργήσει (ος κέντρο εκπαίδευσης των γονέων. Σήμερα βλέπουμε να δημιουργούνται στις σχολικές μονάδες ολοένα και περισσότερες Σχολές Γονέων. Δίνεται έτσι η ευκαιρία να αποκτήσουν μια νέα οπτική των ψυχολογικών και παιδαγωγικών προβλημάτων που απασχολούν το παιδί τους. H νέα αυτή σχέση του γονέα με το σχολείο προξενεί στο παιδί ένα αίσθημα ανακούφισης: βλέπει να αλλάζει η στάση των γονιών μέσα από την ενημέρωση και την επικοινωνία και καταλαβαίνει, ιδιαίτερα στην περίπτωση του «προβληματικού» παιδιού, ότι και οι δικές του δυσκολίες μπορούν να αντιμετωπιστούν.
H εκπαίδευση των γονέων ενισχύει το ρόλο τους και την εκτίμηση που οι γονείς έχουν για τον εαυτό τους. Τους βοηθάει να κατανοήσουν τη σημασία της πρόληψης και να δουν το ζήτημα της ψυχικής και σωματικής αγωγής και υγείας του παιδιού τους στη συνολική του διάσταση. Τους βοηθάει επίσης να αντιληφθούν ότι η τιμωρία είναι ένα κατασταλτικό μέτρο που δεν επιλύει το πρόβλημα. Αντίθετα, σε μερικές περιπτώσεις μετατρέπεται σε πρόκληση και ωθεί τα πιο απελπισμένα παιδιά να ριψοκινδυνεύσουν, προκειμένου να την αποφύγουν ή να δοκιμάσουν την αντοχή τους, αν τελικά τους επιβληθεί κάποια ποινή.
5. Γονείς και επίδοση του παιδιού στο σχολείο
Οι νέοι αισθάνονται καλά, όταν οι γονείς τους δηλώνουν ενδιαφέρον για την μεταξύ τους σχέση και δείχνουν έμπρακτα ότι έχουν βρει τρόπους να ικανοποίηση από τις δικές τους δραστηριότητες στη ζωή. Δημιουργείται έτσι μια οικογενειακή ατμόσφαιρα με λιγότερη φόρτιση και η σχολική επίδοση του παιδιού δεν αποτελεί την κύρια πηγή επιβεβαίωσης της προσφοράς των γονέων. Έχει αποδειχτεί ότι συνήθως τα παιδιά που χαίρονται με τις επιδόσεις τους στο σχολείο έχουν γονείς, οι οποίοι κάνουν πρώτοι αυτό που προσδοκούν να γίνει από τα παιδιά τους. Αντίθετα, η επίδοση του παιδιού στο σχολείο, όταν αποτελεί το επίκεντρο ενασχόλησης της οικογένειας, επιδρά αρνητικά στην αυτοεκτίμηση του παιδιού και το κάνει να αισθάνεται πίεση και αδικία σε βάρος του.
6. Οι φίλοι των παιδιών
Τα παιδιά και ειδικά οι έφηβοι έχουν έντονη τάση να συμμορφώνονται προς τη συμπεριφορά της ομάδας των συνομηλίκων τους, αλλά και των ατόμων που θαυμάζουν (τραγουδιστές, αθλητές, είδωλα κτλ). Παράλληλα, γίνεται φανερή η τάση τους για ανεξαρτητοποίηση και αυτονόμηση. To αποτέλεσμα είναι να μικραίνει η επιρροή της οικογένειας και να αυξάνεται η επίδραση των προτύπων, των φίλων και συνομηλίκων τους. Οι σχέσεις που αναπτύσσει ο έφηβος μέσα στην ομάδα των φίλων και συμμαθητών του είναι πολύ σημαντικές για τον ίδιο και καθορίζουν σε πολλά επίπεδα την πορεία και την εξέλιξη του.
Ορισμένες φορές εμφανίζονται μια σειρά από βίαιες πράξεις σε βάρος ορισμένων, πιο αδύναμων και «μαζεμένων» μαθητών, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνθήκες εξαναγκασμού, εξάρτησης και εξουσίας. Σε κάποιες χώρες οι συνθήκες αυτές έχουν οδηγήσει μαθητές σε συμπεριφορές υπερβολικά βίαιες, που τα αποτελέσματα τους είναι τραγικά και φτάνουν ακόμα και σε εγκληματική συμπεριφορά. Στις πιο συνηθισμένες περιπτώσεις όμως οι έφηβοι απλώς δε θέλουν να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους συνομηλίκους τους. Έτσι, από αίσθημα ντροπής κι αδυναμίας να πουν «όχι», συντάσσονται επιπόλαια σε πράξεις που θεωρούνται αντικοινωνικές ή παραβαίνουν το νόμο (μικροκλοπές, αναγραφή συνθημάτων στους τοίχους, φασαρία στους δρόμους κτλ).
Χρήσιμες συμβουλές
? Ενωθείτε με άλλους γονείς. Συζητήστε, δικτυωθείτε, αναλάβατε πρωτοβουλίες και δράση σε συνεργασία με άλλους γονείς.
? Μιλήστε στα παιδιά σας ανοικτά για τα ναρκωτικά, το αλκοόλ, το κάπνισμα. Μπορεί να τα βοηθήσετε να αλλάξουν κάποιες απόλυτες ιδέες, που συχνά έχουν οι νέοι ? για παράδειγμα ότι «όλοι καπνίζουν, πίνουν, παίρνουν ναρκωτικά», και ενημερώστε τους με ρεαλισμό τους για ορισμένες περιπτώσεις.
? Καλό είναι να είστε δάσκαλοι των παιδιών σας περισσότερο στα ζητήματα της ζωής και λιγότερο στα μαθήματα του σχολείου.
? Aν κάτι δεν πάει καλά, επικρίνετε συγκεκριμένη συμπεριφορά ή στάση του παιδιού, μην απορρίψετε το παιδί συνολικά!
? Στηρίξτε κι ενθαρρύνετε το παιδί σας να αναπτύξει το δικό του σύστημα αξιών, ώστε να γίνει ικανό να λέει «ΟΧΙ» και να μην παρασύρεται από τις πιέσεις «φίλων».
? Συμπαρασταθείτε στο παιδί σας, ώστε να μην καταφεύγει αποκλειστικά στην «αναζήτηση βοήθειας από φίλους», στην «απόσυρση» και στην «αποφυγή του προβλήματος» ως στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων του.
? Ενθαρρύνετε τις «θετικές» δραστηριότητες των παιδιών σας, όπως αθλητισμός, χορωδίες, εκδρομές, θεατρικές και άλλες καλλιτεχνικές παραστάσεις κτλ.